Монгол хүний удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, хүн амын өсөлтийг дэмжих талаар авах арга хэмжээний тухай тогтоолын төслийг УИХ-аар 1-р сарын 14-ний өдрийн 1-р тогтоолоор баталсан билээ. Тус тогтоолын утга учир, хүн ардад ач холбогдолтой юу үгүй юу гэдэг дээр Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн дэх ДНХ-ийн лабораторид хүний удмын мэдээлэл буюу ДНХ материалын шинжилгээний албанд олон жил зүтгэсэн, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, доктор, профессор Сүрэнгийн Ганболд гуайтай ярилцав.

Тэрээр хуучнаар ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн дэх Азербайджаны улсын их сургуулийг биологич-хүний удамзүйчээр 1983 онд төгссөн. Нутагтаа ирээд ЭМЯ-ны Эрүүл ахуй халдвар нян судлалын улсын хүрээлэн буюу одоогийн Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд судлаачаар, ардын армид хугацаат цэрэгт алба хаагаад, дараа нь тухайн үеийн Гоц аюулт халдварт өвчнийг эсэргүүцэн судлах газар буюу одоогоор Зоонозын өвчин судлалын үндэсний төвд судлаачаар ажилласан байна. Цаашлаад 1988-1990 онуудад Шинжлэх ухааны академийн биотехнологийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар, 1990-2001 онуудад туайн үед үйл ажиллагаа явуулж байсан Хүн судлалын үндэсний төвд, 2001-2021 он буюу гавьяаны амралтаа авах хүртэл Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн Тусг ай шинжилгээний газарт Биологи, ДНХ-ийн лабораторид ажиллаж, удирдаж байв.

Дашрамд дурдахад Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн нь Монгол Улсын хэмжээнд гэмт хэрэгт холбоотой биологийн материал дахь ген буюу ДНХ материал дээр шинжилгээ хийж хэргийн эзэн холбогдогчдыг ДНХ-ээр адилтган харьцуулж олж тогтоох, хүний эцэг эсвэл эхийг тогтоох шинжилгээ хийх үйл ажиллагаа явуулдаг цорын ганц байгууллага юм.

-Саяхан УИХ -аар удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, хүн амын өсөлтийг дэмжих тухай тогтоолыг баталсан. Ургийн овог хөтлөх зэрэг ажлыг нийгэмд сэргээх, дэмжихтэй холбоотой гэдэг утгаар би тун их сонирхож байгаад, хүний удмын мэдээллийн сангийн талаар зарим нэг зүйл хурал дээр яригдаж байхыг сонсов. Үүнтэй холбоотойгоор МУИС, АШУҮИС болоод биологийн хүрээлэн дэх ганц нэг мэргэжилтнүүдтэй санал солилцоход тус тогтоолын зарим заалтууд учир холбогдолгүй, мэргэжлийн бус гэж шүүмжилж байна. Олон жилийн туршид удмын мэдээлэл дээр хийгддэг шинжилгээний салбарт ажилласан хүний хувьд таны санал бодлыг сонирхоё. Тус тогтоолын талаар та ямар бодолтой байна?
-Нэгэнт батлагдчихсан хууль байна уу, тогтоол байна уу, тэрийг иргэн хүний хувьд би буруу зөв гэхээс илүү удамзүйн чиглэлээр, Монгол хүн судлалаар 10 гаруй жил ажилласан хүний хувьд санал бодлоо хэлэх нь зөв гэж бодож байна. Бодитой, өргөн хүрээний судалгаанд үндэслээгүй, мэргэжлийн хүмүүсийн санаа бодолыг маш хомс тусгасан, нэр томъёо буруу, оновчгүй зэрэг зүйлүүд цөөнгүй байгааг дурьдах нь зүйтэй.

-Тогтоол батлагдсанаар хүн амд үзүүлэх үр нөлөө дээшлэх үү, эсвэл ямар нэг ашиг сонирхолтой холбоотой зүйл байна гэж хэлж байгаа юм уу?
-Аль салбар байна хамаагүй, манай төрийн хууль тогтоох толгой байгууллага дээр тогтоолын төсөл тийм маягаар бичигддэг юм биш байгаа гэж би сэтгэл зовнисон. Бодлогыг мэдэж байгаа мэргэжлийн хүмүүс байж болно. Гэхдээ тэр хүмүүстэй хамтран ажиллаж байгаа, манай салбарын мэргэжилтнүүд олдоогүй юм уу, эсвэл хуулийн төсөл ийм маягаар зүгээр гар таталсан гэнэтийн шийдэл юм болов уу бүү мэд. Ингээд үзэхээр ер нь энэ төсөл бодож тунгааж бичигдсэн үү, эсвэл хүсэл байлаа ч огт мэргэжлийн бус хүмүүс нийлж суугаад эвлүүлчихсэн юм уу гэж асуумаар. Тогтоолын төсөл өргөн барихад хүргэсэн нөхцөл байдлыг тоочсоныг олж харвал цочирдмоор. Монголчууд бид тэр аяараа цус ойртчихож, тэр нь хөдлөшгүй батлагдчихаж гэнэ.

-Энэ тогтоолын зорилго, цаашдын хүн амын эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөө маш их гэж бодож байгаа. Хууль дээр цус ойртолт гэдгийг олон давтсан байгаа. Манай хүнам цөөн, газарзүйн хувьд алслагдсан буюу хаалттай, ер нь цус ойртолт өндөртэй гэдэг нь ойлгомжтой зүйл биш үү?
-Бидний гол асуудал чиний хандлагаас ингээд харагдаж байна. Чи олон нийтийн үзэл бодлыг сонсоод шууд хүлээж авах гэж байна. Би анагаах, удамзүйн салбарын бус, огт өөр салбарын хүмүүс байлаа гэж бодоё. Манай улс олон ястан холилдож, шинээр бий болж байгаа үндэстэн биш. Бид Америк, Орос, Хятад гэх мэт олон үндэстэнтэй, газарзүйн хувьд далай тэнгистэй, олон хөрштэй, нээлттэй байрлалтай биш. Цус сэлгэлт хангалттай юу гэж асуувал монголчуудын дийлэнх нь “үгүй” гэнэ. Тэгэхээр асуулт бол бидний дийлэнхийн энэ үзэл бодол үнэхээр батлагдсан юм уу? Баталгаатай юу? Асуудлын гол энд байна. Зуун жилийн өмнө 700 мянга орчим, эрүүл мэндийн бүх үзүүлэлт нь өөдтэй гэхээс илүү доройтож яваа байдалтай жижиг бүлгэмдэл байсан. Одоо тэр өчүүхэн удмын сан дээр суурилаад бидний хүн амын тоо 5 дахин өсчихлөө. Яаж ч бодсон цаад удмын сан тийм арвин биш гэдэг ойлгомжтой. Гэхдээ цус ойртолт байгаа үгүй, байгаа бол аюултай түвшинд юм гэж өдийг хүртэл Монголд хэн ч батлаагүй.

-Уучлаарай, яриаг нь таслая. Бүлгэмдэл, удмын сан зэргийг та уншигчдад тайлбарлаад өгөхгүй юу?
-За энэ талаар урьд нь надтай салбар ойролцоо, МУИС-ийн багш, залуу эрдэмтэн О.Одгэрэл тодорхой тайлбарласан. Хоёр ч удаа ярилцлага өгсөн, ярианаас нь ойлгомжтой байгаа. Хялбархан тайлбарлах юм бол гадны хэллэгээр популяци, бидний хэвшсэнээр бүлгэмдэл гэж монголчлоод байгаа зүйл нь нэг ижил зүйл амьтны, нэг тодорхой нутаг дэвсгэр дээр амьдарч үр удмаа үлдээдэг бодгалийн тоо толгойг хэлнэ. Жишээлбэл 2 голын хооронд, 4 уулын дунд, бидний хувьд Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр амьдарч байгаа ард олон. Удмын сан гэдэг нь тэр ард олны эд эсэд байгаа удмын мэдээлэл. Хүний тоо хэр их байна, төдий хэмжээгээр удмын сан арвин. Хүмүүс хэдий олон янз буюу олон өөр гарал угшилтай байна, мөн л удмын сан арвин гэсэн үг юм.

-Монголчуудын удмын сан арвин биш гэдгийг та сая дурдах шиг болох юм. Бид 700 гаруйхан мянга байсан гэж. Цус ойртолт гэдэг аюул өөрөө удмын мэдээллийн сангийн ядмаг байдлын илэрхийлэл мөн биз?
Тийм, мөн. Зүгээр ингээд бодохоор бид цус ойртолттой байх эрсдэлтэй. Гэхдээ түрүүн ярьж байснаа үргэлжлүүлье. Та бид бүгдийн сэтгэл зовнил цус ойртолт гээч зүйл байна уу, үнэн үү үгүй юу гэдгийг нотлоогүй байж энэ тал дээр дүгнэлт өгөх, шаардлагатай арга хэмжээг улс орны түвшинд авч хэрэгжүүлэх тогтоолын төсөл өргөн бариад баталчихлаа. Өдөр тутамд өөрсдийгөө хараад, “за бид чинь асуудалд оржээ” гэж хэлэх нэг өөр.

Хэлсэн зүйлээ шинжлэх ухааны холбогдох салбарын мэргэжилтнүүдээр гүйцэтгүүлээд, хөдөлшгүй баталчихаад арга хэмжээ авч таарна биз? Гэтэл өнөөдрийн шинжлэх ухааны үнэлэмжээр бол манай улсад асуудал байна гэдгийг баталсан суурь судалгаа огтоос байхгүй. Бид цус ойртолттой юм байна, төдий хэмжээнд юм байна, аюулын харанга дэлдэж байна гэдгийг баталсан эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил бараг хийгдээгүй гэж болно.

Гэхдээ ор тас байхгүй, хийгдээгүй гэж би хэлэхгүй. Яагаад гэхээр энэ тогтоолд хөндөгдсөн зарим зүйл заалттай холбоотой асуудлаар 10 гаруй жил миний бие бусад судлаачид хамтран судалгаа хийж байсан. Тэдгээр судалгааны үр дүн дээр мэргэжлийн дүн шинжилгээ дахин хийгээгүй, эсвэл огт анзаараагүй, анзаарсан байлаа гэхэд огт мэргэжлийн бус хүн бусдын хөдөлмөрийг өөрийн мэтээр ярих хууль батлах эрх бүхий хүмүүст буруу ташаа ойлгуулаад байгаад асуудал байна. Товчхондоо хэн нэг нь огт өрөө хийгээгүй учир бусдын гажлын үр дүн буруу тайлбарлаж байна, үндсэн зүйлсийг тайлбарлаж ч чадахгүй учир булзааруулаад байгаа нь харагдаж байна. Энэ талаар залуу судлаа Одгэрэл доктор ярилцлага дээр мөн л тодорхой дурдсан байна лээ.

-Анагаах ухааны доктор, хүн судлаач Э. Энхмаа гэх мэргэжилтэн судалгаа хийсэн гээд их хурал дээр өөрөө тайлбарлаж байсан. Судалгаа ямар нэг хэмжээгээр хийгдээгүй юм уу?
-Харин тус тогтоолын төсөл дээр манай холбогдох салбарын мэргэжилтнүүд биш, харин Э. Энхмаа зөвлөөд, цус ойртолт аюулын харанга дэлдэж байна гэж яриад байгаа, ингээд тайлбарлахдаа угаас ёсзүйн хувьд боломгүй үйлдэл гаргаж байгаад би эгдүүцээд байгаа юм.

Нэгт, Э. Энхмаа тэр хурал дээр тайлбарлаад байгаа хэмжээний судалгааг өөрөө огтоос хийгээгүй, хоёрт, угаас тийм цар хүрээтэй судалгаа манай улсад ер нь хэн ч хийгээгүй гэж би хэлсэн шүү дээ. Э. Энхмаа сүүлийн 10 гаруй жилийн туршид цус ойртолттой холбоотой сэтгэл зовнилоо илэрхийлж, асуудал байнаа гээд нилээд сонин дээр ярилцлага хийгээд явсныг би гэлтгүй бусад судлаачид мэддэг. Гэхдээ ийм түвшинд, их хурал, хууль тогтоох дээд байгууллага дээр хаа хамаагүй юм яриад явж байгаад гайхаж байна, харамсч байна.

Сүүлийн 2 сард мөн гайхсан зүйл бол, энэ хуулийн төсөлтэй холбоотой мэдээлэл, хурлын бүрэн бичлэг хүртэл олон нийтийн сүлжээ, холбогдох вэб хуудас дээр гарсаар байхад манай салбарын мэргэжилтнүүд, ялангуяа өнгөрсөн биднээс илүү олон улсын түвшинд бэлтгэгдсэн залуу судлаачид юм дуугарахгүй, үзэл бодлоо илэрхийлэхгүй байгаа байдал.

-Тэгэхээр манай улсад удамзүйн салбарт залуу судлаачид хангалттай бий гэсэн үг үү?
-Тоо хэмжээний хувьд хангалттай. АШУҮИС, МУИС, хүн гэлтгүй удамзүйн судалгаа шинжилгээний суурь онол, аргазүй ижил гэдэг утгаар мал амьтан дээр гэхэд ХААИС хангалттай тооны “удамзүйч, молекул биологич” хүмүүсийг бэлтгэж байгаа. Ялангуяа сүүлийн 10-15 жилд. Харин мэргэжлийн ур чадвар ч юм уу, үзэл бодлоо илэрхийлэх, олон нийтийг сэнхрүүлэх ажил дээр ямар вэ гэдгийг би мэдэхгүй юм. Мэргэжлийн хувьд дэлхийн түвшинд үйл ажиллагаа явуулж байгаа шижигнэсэн залуу эрдэмтэн судлаач, мэргэжилтнүүд дотоодод мэр сэр бий. Гадаадад заавал ажилладаг биш, дотоодод яг удмын мэдээлэл дээр дагнасан Занааспекс, Чорос Онош зэрэг аж ахуйн нэгжүүд ч байгаа. Занааспекс гэхэд адууны удмын мэдээлэл дээр шинжилгээ хийдэг урвалж, мөн бусад урвалжийг барууны улсууд руу экспортлодог.

-Тэр залуу мэргэжилтнүүд яагаад энэ асуудалд санал бодлоо солилцдоггүй юм бэ?
-Мэргэжлийн хүрээнд бол солилцож байгаа. Харин олон нийтэд ойлголт өгөх дээр залуу судлаач, салбарын мэргэжилтнүүддээ хандаж хэлэхэд чамлалттай байна. Шалтгаан, асуудлыг би сайн мэдэхгүй. Миний бодлоор залуусын оролцооны идэвх хангалтгүй байгаа юм болов уу.

Монголчуудад салбар хамаарахгүй нэг тийм чамлалттай юм ажиглагддаг нь залуу үе өөрөөс ах нэгэнтэйгээ мэтгэлцэх, чөлөөтэй санал солилцох, өрсөлдөөд цохиод гарах дээр зориг дутуу байдаг хандлага.

Нэг салбар, нэг лаборатори, хүрээлэн байлаа гэхэд өмнөх үе нь залуусаа цаг тухайд нь гар дороо бэлтгэх, өөрийгөө орлуулах, өөрөөс илүү сайн болгох тал дээр хангалтгүй байдаг нь эргээд бидний үеийнхний алдаа байж болох шүү. Мөн маш олон залуус гадаадад мэргэжил дээшлүүлэх, зэрэг цол горилж судалгааны ажил хийгээд эргэж ирдэггүй, гадаадад ажилладаг. Мөн улс орныг удирдах үүрэгтэй зохих байгууллагуудад итгэх итгэл алдарсан, товчхондоо манай улсын бодит нөхцөл байдлын толин тусгал болов уу. Жишээлбэл ганц нэг залуу судлаач аль 2018 оны үед “генийн дарааллыг унших дараачийн үеийн технологийг цус ойртолтын хэмжээг тооцоолох, зарим нэг эмгэгийн удамшсан байдлыг олж тогтоох дээр хэрэглэх нь” гэсэн шүү утгатай, 300 орчим сая төгрөгийн суурь судалгаа, инноваци талын төсөл бичээд холбогдох байгууллагад өгсөн байдгийг салбарынхан нь мэддэг. Тухайн төсөл ЭМЯ-д дэмжигдээгүй ч яг ижил утгатай төслийг юу хийдэг нь мэдэгдэхгүй нэг байгууллага хэрэгжүүлээд, ЖДҮ-ийн сангаас 1 тэрбум орчим төгрөгийн санхүүжилт авчихсан байх жишээтэй. Гол нь үр дүн нь хаана байна? Ер нь судлаачдын хүрээнд мэргэжлийн чадамж болоод ёсзүйн хувьд бодит асуудлууд байсаар байна. Үүнд, плагиаризм буюу өөр газар хийгдсэн судалгааны ажлыг зүгээр л шууд хуулбарлаад л, хөрвүүлээд л судалгааны өгүүллийн хэсэг, эсвэл ном бүтээл болгоод гаргачихдаг. Гадныхны бүтээсэн гадаад номын хэсгийг хуулбарлаж авлаа гэж үзэхэд ядаж тэр ном дээрх зурагт мэдээллийг өөрсдийнхөөрөө зурж бүтээж яагаад болдоггүй юм? Цаашлаад гадаадын их дээд сургуулиудад цол зэргээ горилж судалгааны ажлаа хийж ирээд, инновацийн ч юм уу суурь судалгаа ч юм тэр төслөө яг л өнөөх гадаадад хийж байсан ажил, сэдэв, аргазүйгээ давтаад Монголд хийгээд эхэлдэг. Монголд хийгдээгүй учраас хийх нь зөв байж болох ч мэргэжилтнүүд маань үнэхээр ирээд цаашаа сайжрах хэрэгтэй юу үгүй юу гэдэг дээр хандлага, зорилго нь ойлгодоггүй. Ер нь тэгээд инновацийн төсөл гэдэг нэр хаягаар ямаршуу түвшний ажил хийгдэж байдаг нь мэргэжлийн хүрээлэл дотроо илт харагдаж байгаа ч нэгнээ шүүмжилж чаддаггүй. Одоогийн судлаачдын хандлага ийм байхад залуу судлаачид биднээс сайн юм сурахгүй л болов уу, тэр утгаар урам зоригтой байх хэцүү л байхдаа.

-Магадгүй хурал дээр Энхмаа гээд хүний яриад байсан зарим нэг судалгааг гадны эрдэмтэд хамтарч хийсэн юм болов уу?
-Хэрэв гадны эрдэмтэдтэй хамтран гүйцэтгэсэн бол тэр үр дүн гадны мэдээллийн эх үүсвэр, холбогдох материал, номын сан, архивт байх ёстой. Одоо тэрийг хайж олоход ямар ч асуудалгүй, та нарын насны залуу хүмүүс онлайн мэдээллийн эх үүсвэрээс амархан олчихно. Ялангуяа анагаах, хүний удмын мэдээлэлтэй холбоотой шинжлэх ухааны салбарын залуучууд бол түүртэхгүй.

-Манай улсад судалгаа хийсэн, олон жилийн туршид хийсэн гээд хэлэцүүлэг дээр тайлбарлаад байсан шүү дээ.
-Харин тэгнэ лээ. Бүр 300 гаруй маркерыг хамруулсан гэх зэргээр мэргэжлийн хүн сонсоод цочиж уулга алдмаар лут судалгаа хийсэн гэж ярих юм. Энэ бол тоглоом биш, жинхэнэ асуудал.

Салбарын тэтгэвэртээ гарсан бай, одоо ажиллаж байгаа ахмад бай залуу үеийнхэн ч бай, удамзүйн салбарыхны дийлэнх нь Энхмаа гэдэг хүнтэй нүүр нүүрээр уулзаж байгаагүй, өдөр тутмын энгийн сонин хэвлэл дээрээс л мэддэг. Учир нь тэр хүн ерөөсөө холбогдох эрдэм шинжилгээний өгүүлэл гаргаагүй, эрдэм шинжилгээний хурал чуулганд оролцсон явдал 20-30 жилийн хугацаанд бараг байхгүй.

Монгол Улсын иргэн ургийн бичиг хөтлөх үлгэрчилсэн загвар гэдэг нэртэй, төрөл ойртолтын талаар иргэдэд ойлголт өгөхөд тун хэрэгтэй гарын авлагыг тус салбарт бүх насаа зориулсан Ж. Батсуурь гуайтай хамт гаргаж байсан. Гэхдээ ургийн бичиг хөтлөх нь удамзүйн шинжлэх ухаан биш, харин удамзүйтэй холбоотой хавсарга зүйл. Шинжлэх ухааны туршилт, судалгаа хийсэн юм тэр хүнд байхгүй. Хэлэхэд харамсалтай ч үнэн энэ. Сая хэлсэн дээ, ёсзүйн хувьд бухимдал төрүүлж байгаа зүйл гэвэл олон тооны сонин хэвлэл дээр олон жилийн туршид цус ойртолтын талаар ярихдаа байнга л суурь судалгаа хийсэн гэж ярих ч холбогдох судалгааг хийсэн хүмүүсийн нэр усыг ерөөсөө дурддаггүй. Хийсэн гээд олон дахин давтаж мэдэгдээд байгаа тэр судалгааны ажлыг нь үнэндээ өөр хүмүүс хийсэн юм шүү дээ. Ер нь энд Монгол хүний удмын сан гэж хэлэхээс илүүтэй Монголын хүнамын генетик тогтоц гэсэн нэр томьёог хэрэглэх нь зүйтэй санагддаг. Монголын хүнамын генетик тогтоцыг дээр хэлээд байгаа олон маркеруудыг ашиглан судласан судлаачдыг нэрлэ гэвэл Ж. Батсуурь, С. Нямхишиг, Н. Чимгээ, Д. Аюуш, Б. Мөнхбат, М. Цэрэнбат нар болон өөрийгөө дурдахад буруу ташаа юм байхгүй.

Тэр хүн иймэрхүү хуулийн төслийг санаачилж болно, холбогдох баг бүрэлдэхүүнд ороод санал бодлоо хэлж болно, маргаангүй зөв. Хүн амын эрүүл мэндийн салбарын бодлоготой холбоотой мэргэжилтэн болж болно. Гэвч удамзүйч хүн аятай олон жилийн туршид нэг л юмаа тайлбарласаар сүүлдээ хууль тогтоодог танхим дээр явагдаж байгаа хэлэлцүүлэг дээр огт хийгдээгүй судалгааг хийгдсэн гэж тайлбарлаж байгаа нь ерөөс байж болохгүй үйлдэл мөн.

-Тэгээд Монголд хүний цус ойртолттой холбогдолтой судалгаа ерөөсөө хийгдээгүй болж таарч байна уу?
-Огт хийгдээгүй биш, багахан хэмжээгээр хийгдсэн, үүнд голчлон хийсэн хүмүүсийн нэг нь би өөрөө гэж дээр хэлсэн. Тэр үед хийсэн судалгааг бид нар өнөөдөр залуу үеийнхээ өмнө, хууль тогтоох байгууллагын өмнө “өргөн хүрээтэй хийгдсэн” гэж хэлбэл ичмээр худал зүйл болно. Удамзүйн салбарын судлаач хүмүүс одоо яригдаж байгаа асуудлыг сонсоод гайхаж байна шүү дээ.

-Тэгвэл бага болов ч ямар цар хүрээтэй судалгааны ажил хийсэн юм бэ?
-Тодорхой тайлбарлая. Миний мэдэхийн 1970-аад оны сүүлээс Монголын зарим угсаатан, ястны хүнамд удамшлын цөөхөн шинж тэмдгээр /генетик маркерээр/ судалгаа хийж эхлэсэн. Ер нь тэр үед холбогдох аргазүй, технологи дөнгөж хөгжиж байсан.

Улмаар 1985-1992 онуудад Монголын хүнам дахь төрөл ойртолтын түвшингийн судалгааг популяцийн генетикийн аргазүйд тулгуурлан хийж, 1999 онд “Монголын хүнам дахь генетик процессийн онцлог” сэдвээр эрдмийн зэрэг горилсон миний судалгааны ажил бий.

Тэр ажлын нэг бүлэг нь Монгол улсын 8 аймгийн 17 сумын 2000 гаруй хүмүүсийг хамруулсан хүнамын демографийн судалгаа явуулсан. Үүнд нөхөн үржихүйн үндсэн үзүүлэлт болох анх гэрлэх үеийн нас, эмэгтэй хүний ууган болоод отгон хүүхэд төрөх үеийн нөхрийн нас, эмэгтэйчүүдийн биений юм анх ирэх нас, анх нөхөрт гарах нас, физиологийн цэвэршилт үеийн нас гээд 8 үзүүлэлтийн дунджийг гаргасан. Эдгээр үндсэн үзүүлэлтэд тулгуурлаж хөдөөгийн сумдын хүнамын нөхөн төлжих, ашигтай нөхөн төлжих, ерөнхий эзлэхүүний дундаж хувь хэмжээ зэргийг тогтоосон. Дараагийн үе удмаа нөхөн төлжүүлэх насны хүмүүс нийт эзлэхүүнийхээ 28,9 хувийг эзэлдэг, харин ашигтай нөхөн төлжих нь нийт эзлэхүүний 26.8 хувь гэх зэрэг.

Отгон хүүхдээ төрүүлсэн гэр бүлд нөхөн үржихүйн насанд хүрсэн хүүхдийн тоо дунджаар 4.4 гэсэн үр дүн гарч байлаа, өөрөөр хэлбэл дараагийн үедээ 4.4 хүүхэд үлдээж байна гэсэн тоон утгыг илтгэнэ. Гэх мэтийн УИХ-ын яг тэр тогтоолын хүнамын өсөлтийг тооцооход суурь болох судалгаа болоод үр дүнгүүд бий.

Монголын хөдөөгийн сумдад нөхөн төлжих насныхны дунджаар 92.8 хувь нь дараагийн үедээ үр удмаа нөхөн төлжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж байхад 7.2 хувь нь чаддаггүй гэх мэт ерөнхий, бодит үр дүн бол нилээн гарсан.

Төрөл ойртолтын хувьд 6 аймгийн 8 сумын нийт хүнамын бараг гуравны нэг орчмыг хамруулж байсан санагдаж байна. Хамрагдсан хүн бүрт цусны ерөнхий бүлэг, ийлдэсний уургийн Hp, Gc, Tf, C’3 гэх мэт тус бүр нь ердөө 2-3 хэвшинж бүхий удамшлын 4 үзүүлэлт, фенилтиокарбоамид гэдэг бодисын гашуун амт мэдрэх чадвар гээд товчхондоо ердөө 6 генетик шинж тэмдэг нөхцөлдүүлэгч генийн өөр өөр хэвшинжийг 6000 гаруй хүнд тодорхойлж, улмаар дурдсан генийн давтамж дээр тулгуурлан Масаточи Нейгийн арга, Кавалли Сфорцагийн загвар, Райтын статистик тооцоолол F болон G гэсэн утгыг тооцож гаргах гэх мэт боловсруулалт хийж тухайн сумд дахь төрөл ойртолтын түвшинг тодорхойлсон загвар судалгаа хийсэн.

Яг одоо яриад байгаа төрөл ойртолттой холбоотой хийгдэж байсан ганц ажил ердөө энэ юм. Удирдсан хүн нь бидний хүндэт багш Ж. Батсуурь гуай. Тухайн үеийн хөдөөгийн хүнамын дунд нөхөн үржихүйн дундаж үзүүлэлт ийм ийм, шилжилт хөдөлгөөний чиг хандлага ийм ийм гэж дүгнээд, харин төрөл ойртолтын хувьд хамруулж үзсэн сумдад 3-4 дахь үеийн ураг садан хоорондын гэрлэлтээс үүссэн цус ойртолт тодорхой хэмжээгээр байгаа нь ажиглагдсан. Энэ нь алсуур төрөл ойртолтын эрсдэл байна гэж дүгнэсэн дүгнэлт юм.

-Цус ойртолт байнаа гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн юм байна шүү дээ, тийм үү?
-Цус ойртолт байнаа гэсэн дүгнэлт гарсан, үнэн. Гэхдээ өнөөдөр бид анхаарах зайлшгүй шаардлагатай чухал зүйлсийг би чамд маш тодорхой тайлбарлая. Аль 1999 оны, хүний удмын мэдээллийн өчүүхэн хэсгийг сонирхож үзсэн тэр судалгаанд манай улсын хүнам, ястан угсаатан, бүс нутаг бүрэн хамрагдсан уу? Үгүй. Харин одоо бол жинтэйхэн, сайн судалгааг цөөхөн аймаг, сумдыг хамруулж хийгээд, тулхтай статистик тооцоо хийгээд баталгаатай дүгнэлт гаргаж болно. Хэдийгээр сумдын хүнамын доторхи төрөл ойртолтыг тогтоох судалгааг өнөөх л хуучин аргаараа хийгээд, математик-статистикийн боловсруулалтын хүчирхэг аргыг хэрэглээд үр дүнг гарган авсан ч судалгаанд ашигласан генетик шинж тэмдэг тус бүр ердөө 2-3 аллелиар удамшдаг мэдээлэл багатай генүүд байсан юм шүү. Гэтэл зүгээр л хүний нүд, үсний өнгө, арьсны өнгө дотроо ямар олон янз байдаг билээ? Хүний өөр бусад шинж тэмдэг бүр ямар олон хэвшинжтэй билээ? Тухайн үеийн генетикийн шинжлэх ухаан өнөөгийн төвшинд хүрээгүй, популяцийн генетикийн судалгаанд ДНХ-ийн олон хэлбэршил бүхий генетик маркерүүд нээгдээгүй, судалгаа шинжилгээнд нэвтрээгүй байсан.

Өнөөдрийн шинжлэх ухааны хөгжил дэвшил, тухайлбал Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн лабораторид хийгддэг хүний генетик тогтоцын шинжилгээний хариу бидний 80-90 оны үеийнхээс олон арав дахин их хэвшинж, мэдээлэл агуулдаг, тэр утгаараа олон арав дахин баталгаатай, бодит үр дүн гаргаж авах боломжтой.

Сая тоочиж өгсөн тэр судалгаанд Энхмаа доктор өөрөө оролцоогүй, тэгсэн атлаа 10, 20 жил дамнаж өнөөх л үр дүнг дунаад яваад байхаар ажлыг нь хийлцсэн хүмүүсийн нэг би өмнөөс нь санаа зовж байна. Ажилд оролцож явсан би өөрөө “монгол үндэстэн олноо аюулын харанга дэлдэх хэмжээнд цус ойртсон” гэх дүгнэлтийг хийсэн хүмүүст “тийм, зөв” гэж хэлэх зориг зүрх байхгүй байхад шүү дээ. Хүнам, ард олныг батлагдаж нотлогдсон судалгааны үр дүнд тулгаарлаагүй, цэвэр ургийн бичиг хөтлөлт, бүртгэлийн аргаар “цус ойртчихлоо, болохоо байлаа эд нар” гээд дүгнэж болох уу? Энэ эрүүл гаргалгаа мөн үү? Бид өөрсдийгөө доромжлоод байна уу үгүй юу?

-Хууль санаачлах ажлын хүрээнд зөвлөх хийж байгаа Энхмаа тэгээд хүний удамзүйн тал дээр ямар ч судалгаа хийгээгүй болж таарч байна уу?
-Би сая хэлсэн дээ. Холбогдох эрдэм шинжилгээний хурал чуулга дээр оролцдоггүй, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл гадны байтугай дотоодод ч байхгүй. Урьдны судалгааны ажилд хамаатай байсны хувьд би түүний зэрэг горилсон судалгааны ажлыг гадарлах юм. Агаарын хэм, салхины хурд хоорондын хамаарал буюу цаг уурын хахиршилтыг гаргасан судлаачдын үр дүн дээр Монголын бүс нутгийн хүнам дахь өвчлөл, нас баралтын түүвэр судалгаа хийгээд, тархалтыг хахиршилтын фон дээр тавьж харьцуулсан судалгааны ажил байдаг. Судалгаагаар өвчлөл хамгийн өндөр Монголын зүүн урд бүс нутагт нас баралт бага, Монголын хойт бүс нутагт өвчлөл бага нас баралт ихэсдэг зүй тогтлыг илрүүлсэн гэх зэрэг сонирхолтой ч хачирхалтай үр дүн байдгийг би биш цөөнгүй хүмүүс гайхаж ярилцдаг.

За түүний өөрийн судалгаа байг гэхэд өөрөө огт оролцож яваагүй, өнөөх л цус ойртолтоо цаг уурын хахиршилттай холбоод, хахиршилт ихсэх тутам цус ойртолт ихэсдэг зүй тогтол ажиглагдлаа гэсэн дүгнэлт хийсэн байгаа.

Тэгээд ч өдий олон жил зурагт, сонин хэвлэл дээр гарахдаа цус ойртолттой холбоотой судалгааг хийсэн судлаачдын нэр ус, байгууллагыг огт дурдаагүй нь эрдэмтэн судлаач хүний зан төлөв, ёсзүйтэй үйлдэл биш юм. Тэр байг гэхэд хаа хамаагүй судалгааг яаж цус ойртолттой холбоод байгаагаа ойлгомжтой, эрдэм шинжилгээний хурал дээр, олон арван судлаачдын өмнө гарч ирээд нэг сайхан тайлбарлаад өгчихмөөр юм. Чи холбогдох салбарын үе үеийн олон арав, зуун жинхэнэ судлаач эрдэмтэд, хүн эмнэлгийн мэргэжилтнүүдээс энэ тогтоолтой холбоотой тэр хүн ямар асуудалд орооцолдчихоод байгааг нь асуугаад үз.

Бүгд л Энхмаагаас нэгэн дуугаар ганц л юм асууна. Тэр нууцын зэрэглэлтэй гээд байгаа материал бий бол, судалгааны ажлын үр дүн байж таарна, тийм үү? Тэр үр дүнг хэн хэн гэдэг судлаачидтай, хэзээ, хаана, ямар байгууллага лаборатори дээр, аль аймаг сум, дүүрэгт, хэдэн дээж дээр, ямар аргазүйгээр, ямар техник технологи хэрэглэж ямар судалгаа хийж гаргаж авсан бэ?

Хүнамд тулгарсан асуудлыг улсын хэмжээнд баталчихсан, их хурлаар тогтоол батлуулчихдаг тийм лут суурь судалгааны үр дүнгээ гадны мундаг эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд нийтлэх гэхээр монголын нэр сэвтэх гээд байдаг юм байж. Хэрэв тийм бол монголдоо, дотоодын холбогдох эрдэм шинжилгээний сэтгүүл дээр хэвлүүлчих, эрдмийн хурал чуулганд салбарын судлаачдын өмнө зогсч байгаад үр дүнгээ дэлгэц дээр харуулаад тайлбарлачих. Салбарын мэргэжилтнүүд тэрийг л сонирхоно, тиймээс биш үнэхээр судалгаа хийгээд гарсан үр дүн байгаа бол ямар ч асуудал алга. Эрдэмтдэд огт танигдаагүй атлаа улсын нууцад орууллаа гээд яриад явж байнаа гэдэг чинь хууль тогтоох танхим дээр очоод худал мэдээлэл өгөхөөр энэ үйлдэл нь тун эвгүй үйлдэл болж байгаа юм. Худал мэдээллийг хууль тогтоогчдод өгөх нь яах вэ. Бүтэн улс үндэстнийг “цус ойртчихсон байнаа” гэж дүгнээд бодит судалгаагүй зүйл дээр 20 жил ярьж явсан гэдэг чинь нийгмэд соён гэгээрүүлэх, эрүүл мэндийн асуудлыг шийдэх гэсэн биш бүр сөрөг үр дагавартай болж таарч байвал яана??

-Эмнэлгийн бусад салбарынхан бас тайлбарлаж байна. Хүнам дахь зарим нэг өвчин эмгэг, жишээлбэл аутизм, сэтэрхий уруултай төрөлт, амьгүй төрөлт их байна гээд байна. Энэ бусад холбогдох судалгаа ямар нэг байдлаар харуулахгүй байна гэж үү?
-Удамшлыг өвчин эмгэгтэй хүүхэд төрөлт бусад улсаас онцгой бага байдаг ганц ч улс үндэстэн, угсаатан, ястан хүнам гэж байдаггүй. Хаа байна тийм судалгааны үр дүн, баталгаа? 1000 төрөлт тутмын 35-40 нь шинж тэмдэг илэрсэн байдалтай удамшлын эмгэгтэй тохиолдол байдаг гэх мэт олон улс орны зөндөө л судалгаа байна шүү дээ. Тийм тоо, статистик үзүүлэлт хангалттай, тэр утгаар чиний зөв. Гэхдээ анхаарах шаардлагатай юм бий. Хүнамын эрүүл мэндийн ямар нэг доройтол, тулгарч байгаа асуудлыг цус ойртолттой баталгаатай холбосон судалгааны үр дүн манайд байна юу? Байлаа ч гэж үзье. Тэгвэл тэр судалгаан аргазүй нь амаар буюу ургийн бичиглэлээр биш, харин биемахбодод нь байгаа удмын мэдээлэл дээр хийгдсэн юм уу? Тийм судалгаа одоогоор дотоодод байхгүй. Жишээлбэл их хурлын нэг гишүүний дүгнэлт маягтай дурдаад байсан аутизм гэгч эмгэг төрөл ойртолтоос гэдгийг шинжлэх ухаан дээр батлаагүй. Дэлхий даяар аутизм угаасаа өсчихсөн, ганц Монголд биш. Өөр шалтгаантай байж болно. Хотжилт, үүндээ буруу буюу бодлогогүй хотжилт, орчны бохирдол, хүнсний чанаргүйжилт, хордлого? Цус ойртолт амьгүй төрөлтийн олон шалтгааны нэг болохоос биш гол шалтгаан биш. Хүнд металын хордлого, архи тамхи зэрэг амьдралын буруу зуршлаас бол яах вэ? Хэн ч, ямар ч байгууллага юуг ч хөдөлгөөнгүй нотолсон ажил байхгүй байхад хууль батлах гээд сууж байна гэсэн үг юм.

-Тэгэхээр тус тогтоолд ер нь ач холбогдол байна уу?
-Ойрын хугацаанд ч тэр, алсдаа ч тэр монголчууд бидэнд ач холбогдолтой юу үгүй юу гэдэг нь ямар бодит үр дүнтэй ажил хийхээс шалтгаалах байх. Тогтоол гарчихсан гэдэг чинь галт тэрэг хөдөлсөн гэж би ойлгож байгаа. Чиглэл нь хаашаа байх юм бүү мэд.

Санаа зовоод байгаа юм нь зүгээр л шинжлэх ухааны судалгаа баталгаа байхгүй юман дээр үндэслэж хууль санаачилж байгаа байдал. Шинжлэх ухааны орчин үеийн мэдлэг арвинтай, аргазүй, техник технологи гадарладаг эрдэмтэн судлаачдынхаа үгийг сонссон уу гэхээр энэ тогтоолыг зарим нь бүр олж дуулаа ч үгүй явсаар шинэ жилийн баяр цэнгүүнтэй зэрэгцээд ганц нэг хүний чихэнд хүрсэн байгаа юм.

Яах вэ, монгол хүн судлалыг сэргээх талын асуудлыг хөндсөн гэдгээрээ зөв зүйтэй. Гэхдээ үнэхээр байна гээд байгаа тэр асуудлаа шийдэхийн тулд ямар аргачлал, технологи хэрэгжүүлэх дээр мэргэжсэн судлаачдын туршлага, оюуны хүчийг нь ашиглахгүй юм бол тэгээд хэний хүчийг ашиглах вэ? Генетик оношилгоо, эмчилгээг хөндсөн нь зөв. Бас ургийн бичиг хөтлөхийг сэргээх гэдэг нь утга учиртай агуулга мөн. Урьд нь засгийн газрын тогтоол гараад, Монгол хүн овгоо сэргээж эхэлсэн ч яарвал даарна гэдгээр нарийвчилсан шат дараалал, төлөвлөгөө, бодлого дутагдсан юм болов уу.

Буруу сэргээж будлиантсаар л явна шүү дээ өнөөдрийг хүртэл. Бидний 70 хувь нь Боржигон овогтон, тэгсэн атлаа нэг ургийн төрсөн ах дүү хоёр өөр овогтой алхаж явна, дуртай үедээ овгоо сольж өөрчилнө. Овгоор баримжаалах нь цус ойртолтоос сэргийлэхэд багахан нөлөөлөх ч шинжлэх ухааны үүднээс үндэслэлтэй эсэхийг гарвал үүслийн холбогдох удамзүйн шинжилгээний үр дүн л батална.

Иргэний үнэмлэх дээр бичигдэж байгаа овгийг үндэслээд гэрлэлтээ шийдээд, цус ойртолтоос баталгаатай сэргийлээд явлаа гэхэд чи хувьдаа итгэх үү? Нийгэм, хүнамд хэрэгтэй, өнөөдөр биш юм гэхэд ирээдүйд тулгарах асуудал юм гэж зохих мэргэжилтнүүд урьдчилан бэлтгэх нь зөв байх. Санаа байвч гаргалгаа нь буруу бол тэгээд ярилтгүй. Түүгээр барахгүй огт байхгүй судалгаан дээр суурилсан гээд зарим хүмүүс өөрсдийгөө болоод өрөөлийг хуураад явж байна. Миний хамтран ажиллагч, шавь, тодорхой хэлбэл дотоодод ДНХ шинжилгээний тал дээр толгой цохьдог залуу судлаачид “ийм юм ярьж байгаа, ийм хуулийн төсөл өргөн барьж байгаа хүмүүс урьдаар өөрсдөө цус ойртож уу үгүй гэдгээ шалгачихвал илүүдэхгүй” гэж өөр хоорондоо хошигнож шоолж байна шүү дээ, тэр хүмүүсийг. Эхний шатны уулзалт дээр очоод л ярьж байгаа зүйлсийг нь сонсоод гутарсан байна лээ. Хэн нь юм мэддэг, мэддэггүй вэ гэдэг чинь хэдхэн үг өгүүлбэр, хандлагаар мэргэжлийн хүрээнд тодорхой болчихдог.

Ажил, амьдралын энгийн нэг туршлага байна. Тэр юу вэ гэвэл бид үйлдвэрлэгч хүмүүс биш.
Өндөр өртөгтэй импортын тоног төхөөрөмж, аргазүй, тэдгээртэй холбоотой хүн хүчний ачааллын горимыг дутуу тооцоод, урьдчилж хүний нөөц бэлтгэх, дадлагажуулах зэрэг жижиг зүйлсийг хаягдуулаад ирэхээр л бид өөрсдийн татвараар боссон төсвийн хөрөнгийг утга учиргүй зарцуулдаг байдал юм. Ийм байдал ялангуяа нарийн тоног төхөөрөмж бүхий лабораториудад дэндүү түгээмэл.

Батлаагүй байж бид өөрсдийгөө цус ойртолттой гэж доромжилж байна. Ийм улс үндэстэн байх болох уу ер нь? Үр дүн нь нийгэмд айдас, бухимдал нэгээр нэмэгдэх болов уу. Бүр ч гайхмаар зүйл нь хууль батлах талаар ярьж байгаа хүмүүсийн өөрсдийнх нь хандлага. Аутизмаас эхлээд л нийгэм дунд анхаарал татах талын өвчин эмгэгийг ер батлаагүй байж цус ойртолттой холбоод, цаашлаад үр хөндүүлэхтэй холбоотой асуудлыг, үүнд хэрэв ураг төрөлхийн эмгэгтэй болохыг эрт мэдээд шууд үр хөндүүлэх ч гэдэг юм уу нийгмийн харилцаа, ёсзүйн хувьд нэг л мэдрэмжгүй, ёгтолж хэлбэл “фашист” өнгө аястай үг өгүүлбэрийг хурал чуулган дээрээ чөлөөтэй урсгаж байна. Байгаа энэ байдал нь манай улсын иргэдийн хувь хүний ёс суртахуун хангалтгүйг харуулж байна. Мөн боловсрол бүтэн үе дамнаад чанаргүйжсэн , үүнд ялангуяа шинжлэх ухаанч хандлага, өгөх ач холбогдол гээч нь байхгүй байгаа нь иргэд бидний төлөөлөгчид болох их хурлын гишүүдийн ярианаас тод харагдаж байна. Хүн бүр ген, ДНХ яриад л... Ярьж болно, гэхдээ тооцоо судалгаанд суурилж гаргасан үр дүнд тулгуурлаж яривал ямар вэ дээ?

Бид тэгэхээр цус ойртолт буюу төрөл ойртолтын асуудал дээр санаа зовох нь ирээдүйд гарцаагүй зүйл болох юм байна, тийм үү?

Ойрын ирээдүйд, алсдаа ямар байх, иргэдийн хандлага ямар байх гэдгийг хэлж мэдэхгүй нь. Цус ойртолт гэдэг нь дэлхий дээр улс үндэстэн бүрт тодорхой хэмжээгээр байсаар ирсэн, байгаа, хүн гэлтгүй бусад нэг зүйл амьтад дээр ч тэр. Сайн уу муу юу гэвэл муу. Энэ цус ойртолтыг олон нийтэд илүү тодорхой, энгийн хялбар тайлбарлах талын хүмүүс уул нь социогенетик буюу нийгэм-удамзүй, мөн эмнэлгийн удамзүйн чиглэлийнхэн илүү үүрэгтэй байх учиртай. Гэвч дурдсан мэргэжлийн чиглэлээр миний мэдэхийн яг дагнасан мэргэжилтэн алга. Харин сонирхдог, хувиараа уншиж судалдаг залуус бий, үүнд Э. Занабазар гэх мэт. Тэд нараас энэ тал дээр сонирхолтой зүйлс дуулж болох юм.

-Шинжлэх ухааны арга хэрэглэ гэж байгаа юм бол ямар ч 2 хүн өөр хоорондоо хэдэн үеийн өмнө ураг салсан бэ гэдгээ шинжилгээ хийгээд мэдэх боломжтой юу?
-Бүрэн боломжтой, тэр бол эргэлзэх юмгүй зүйл болсон. Гол нь Монгол гэлтгүй дэлхийн дийлэнх улсад иргэн бүр хүссэн үедээ ийм шинжилгээ хийлгэх мөнгөний бололцоо байхгүй. Шинжилгээний аргачлал бүр нь бидэнд өгөх мэдээллийн хэмжээ далайцаар харилцан адилгүй хэд хэдэн янз байдаг. Тэр бүрийг ялангуяа залуу судлаач эрдэмтэд, эмнэлгийн салбарт ажиллаж байгаа удамзүйн хүмүүс чамд дотор нь задлаад, илүү ойлгомжтой сайн тайлбарлаж өгөх байх. Харин тэр салбарын мэргэжилтнүүдийн яг сонирхоод байгаа асуултыг би чамд одоо хэлж өгье. Тогтоолын талаар сонссон удамзүйч бүр ийм асуулт тавьж байгаа. “Төрсөн иргэн бүр хувь хүний удмын шинжилгээнд хамрагддаг болох юм уу үгүй юу, энэ талын бололцоог хуулийн төслийн хүрээнд ярилцаж үзсэн үү үгүй юу”. Энэ талын асуулт дээр харамсалтай нь хуулийн төслийн хүрээнд ямар ч тодорхой хариулт байхгүй, холбогдох мэргэжилтнүүд тодорхой хариу өгөөгүй л байгаа нь ажлыг яг яаж хэрхэн бодит болгох вэ гэдэг тооцоолол, төсөөлөл нь бүрхэг байгааг харуулж байгаа юм.

-Та шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнд удмын мэдээлэл дээр шинжилгээ хийдэг албанд олон жил ажилласан хүн. Таны ажиллаж байсан хүрээлэн энэ ажилд оролцож болдоггүй юм уу? Бодвол суурь судалгаа, бааз байж таарна биз?
-Миний амьдралаа холбосон тэр хүрээлэн хийе гэвэл асуудал байхгүй. Бааз хангамж гэвэл ярьвал хүнамаас олон жилийн туршид цуглуулсан удмын мэдээлэл дээж хангалттай бий. Техник, технологийн хувьд одоо үетэй зэрэгцээд явж байгаа, ирэх жилүүдэд хүчин чадал нь улам тэлэх төлөвлөгөөтэй байгаа. Суурь судалгаа хийд бололцоо бий ч хийгээгүй гэж хэлж болно. Учир нь байгууллагын үндсэн үүрэг огт өөр. Зэрэгцээд судалгаа хийх санхүү, хүчин чармайлт одоогоор мөн боломжгүй. Суурь судалгаа хийнэ гэвэл шүүхийн шинжилгээний лаборатори гэлтгүй улсын, хувийн эмнэлэг зэрэг дээр биологийн дээж материал хангалттай байгаа. Гол тээг бол хуулийн зохицуулалт, та бидний хандлага. Миний ажиллаж байсан хүрээлэн тэр талын судалгааг хийнэ гэвэл хуулийн ямар зохицуулалт байх нь тодорхойгүй. Мөн хүний биологийн дээж, удмын мэдээлэл ба хүний эрх зэрэг нь монголчууд бид урьд нь нүүр тулж үзээгүй, дэлхийн хөгжсөн бусад орнууд хүртэл сүүлийн 20 жилийн туршид маргасаар маргасаар өдийд л хэвшүүлж байгаа асуудал. Харин өдийд санаачлаад батлуулах тогтоол бол энэ талын байх нь хамаагүй зөв шүү дээ. Өнөөдөр энэ тал дээр монголчуудын сэтгэлгээ, ойлголт бойжих болоо ч үгүй байж мэднэ. Жишээ нь эмнэлэг, хүрээлэн дээр олон жилийн туршид шинжилгээ хийх явцад цугларсан олон мянган цусны дээж байлаа. ТЭр материал, боловсруулахаас өмнө болон дараа, хаяхын өмнө болон дараа, чухам аль мэдээлэл нь иргэний, аль нь байгууллагын өмч вэ гэдийг нарийвчлан заасан хуулийн заалт ер нь бий юу? Туршлагатай улс орнуудад бол үйлчлүүлэгч буюу иргэн хүн лабораторид эрүүл мэндийн шинжилгээнд хамрагдаад цусаа өглөө гэхэд цусны дээж лабораторийн өмч болно. Яагаад гэвэл тэр газар өөрсдийн зардлаар цусыг задлаад, боловсруулаад, дотроос нь удмын мэдээллийг нь цэвэрлээд ялгаад авч байна. Иргэн хүний судаснаас ханасан цус тухайн лабораторийн хаалганы цаана ороод, тэр иргэнийх биш болж байна гэсэн үг. Тэр дээж дээр цаашдаа сонирхолтой судалгаа хийгээд, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл гаргаад, тэр үр дүнгээ тухайн хүрээлэн эзэмшинэ гэсэн үг. Тэр үр дүнг хэвлэж байгаа нь тухайн хүний эрхэд халдаж байгаа явдал мөн үү гэвэл биш. Харин ч тэдний төлөө хийгдэж байгаа ирээдүйн эм, эмчилгээ, оношлогоо хөгжүүлэлтэнд шууд хувь нэмэр болж байна. Харин дээжийн гарал үүсэл иргэний мэдээлэл, хэн овогтой хэн, хаана амьдардаг гэдгийг дэлгэх нь хүний эрхийн ноцтой зөрчил гэмт хэрэг гэдэг нь ойлгомжтой. Яг үүнийг эмнэлэг, удамзүйн салбарынхан шууд хольж хутгаад хоорондоо маргаад байдаг. Судлаачид инновацийн төсөл боловсруулаад, дээжтэй ажиллах дээр хамаарч ажиллах байгаа байгууллагынхаа ёсзүйн хороогоор ордог. Ёсзүйн хороо, яам зэрэг газрынх зарим нэг шинжээч, мэргэжилтнүүдийн амнаас унадаг үгс гайхмаар. “Та нар яагаад монгол хүний дээжийг гадагшаа явуулж шинжлэх гэж байгаа юм, яагаад гадны байгууллагатай хамтрах гэж байгаа юм” гэж асуух жишээний. Чингисийн генийг яагаад бусдад дэлгээд байгаа юм гэх талын үг унагасан мэргэжилтэн хүртэл бий шүү. Хэн ч дээжний эх үүсвэр хүний овог нэр, хувийн намтрыг дэлгэх гээгүй шүү дээ. Харин нэгэнт биеээс нь гараад явсан, хаясан дээжийг хэрэглэнэ гэсэн үг. Зарим залуу судлаачдын шоолж хэлдэгээр монгол хүний удмын мэдээллийг хулгайлсан хэрэг гэж ярих юм бол үнэндээ тэр дээжийг хаанаас ч авч болно. Жишээлбэл гадаа бие зассан ялгадас, дуссан цус, өмсөөд хаясан хувцас, зочид буудлын цагаан хэрэглэл гэх мэт. Удмын мэдээллийг дэлгэх нь асуудал уу эсвэл дээжийн гарал үүсэл иргэний нэр усыг дэлгэх нь асуудал уу? Тусдаа ойлголт байгаа биз?

-Танаас сүүлийн сонирхолтой асуултаа асууяа. Цус ойртсон хүнийг гаднаас нь хараад таних боломжтой юу? Энэ тал дээр туршлагатай улс орнууд байдаг юм уу?
-Чи бид нэгнээ ажиж байгаад цус ойртсон үгүй, ойртсон бол хэд дэх үе дээр гэж тогтоох боломжгүй. Зарим эмч мэргэжилтний тэмдэглэл дээр цус ойртолт хүний оюун ухааны хомсдолоор илрэхгүй юм гэхэд, амиа бодсон сэтгэлзүйтэй байх, илүү шинжлэх ухааны тайлбараар бол сэтгэлзүйн хувьд өрсөлдөх чадвар муутай байх хандлагатай холбоотой, нүүрний тэгш хэмийн алдагдал илүү, товчхондоо биеийн бүх үзүүлэлт тэр аяараа мууддаг зэрэг сонирхолтой тооцооллууд ч байдаг юм. Гэхдээ тэдгээрийг дэмждэг, аргазүйг хэрэглэдэг эрдэмтэн судлаачид хэр олон байна вэ гэдэг нь өөрөө тодорхойгүй. Чиний асууж байгаа энэ асуулт бол хувь хүний сонирхол маягтай асуулт гэж би бодож байна. Бид бүгд л сониучирхаж, сонирхолтой мэдээллийг хүлээж авдаг, таамагладаг. Гэхдээ хэн нэгний амнаас урсаж байгаа сонирхолтой мэдээлэл шинжлэх ухаанаар нотлогдсон уу үгүй гэдгийг бидний олонх нь лавлаж шалгадаггүй нь өөрөө дутагдал байж ч мэдэх юм.

Сонирхолтой сайхан мэдээлэл олгосонд баярлалаа танд.

Цус ойртолтын талаарх СЭМҮТ-ийн ерөнхий захирал Л.Насанцэнгэлийн ярилцлагыг ЭНД дарж уншина уу.