Шамбалын орноор зорчсон тэмдэглэлийн үргэлжлэлийг хүргэж байна.

Та өмнөх тэмдэглэлийг ЭНД дарж уншина уу.

БУТАН ЗОН

Бутанчуул өндөр уулын хүмүүс болохоор хөл үнэхээр сайтай. Хайвагнасан майжигнасан хөгшчүүл ёстой алга. Дотроо бас царайны хэлбэр хэдэн янз байна. Сайн ажиглавал царайны хувьд 4-5 нийтлэг төрхтэй, ерөнхийдөө төвөд зүгийнхэн. Манай Баянхонгор Говь-Алтайнхан бол тэр чигээрээ байна лээ. Хойд зүг рүүгээ том биетэй, баруун урд тал руугаа ухаа ягаан шар, баруун тал нь энэтхэг царайтай болчих юм. Зүүн зүгийнхэн жижиг хамартай, лао-камбож төрх гарч ирнэ.

Манай төв халхын, цайвар царайтай хүүхнүүд хөөрхөн хүүхэнд тооцогдоно. Манайхан бол шууд ОД. Ямар сайндаа л хатан хаан Жавзанпагматай адилхан бүсгүйчүүд миний эргэн тойронд лавтай гурвын зэрэг байна шүү. Биднээс ялгаатай нь шанааны яс бага, дүгэриг царайтай, хамар сайтай.

Өмнө бичсэнчлэн төвөд хэлний зонха аялгаар ярьдаг, төвөд үсэгтэй. Гэхдээ аль аймаг буюу зонхагаас хамаараад аялгатай юм билээ. Манай тур компанийн захирал National Geographic оператор Кинлэй маань хөдөөнөөс ирж хотод ажиллаж байгаа торго сүлжигч эмэгтэйтэй ойлголцохгүй байхад туслах хөтөч Цэнгэл төвөггүй ярьж байсан нь нэг нутгийнхан болж таарсан.

Цааш нь судлахаар хөдөөний гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хөөрхий эмэгтэйчүүд очих газаргүй байдаг тул хот руу зүтгэж, дотуур байранд амьдран иймэрхүү ажил хийх нь элбэг гэж байна лээ. Бүр эмэгтэйчүүдийг дэмжих аялал жуулчлал гэдэг бүтээгдэхүүнтэй, хөтөч нь эмэгтэй, тур компанийн захирал нь эмэгтэй, тэгээд ирж байгаа жуулчид нь эмэгтэй. Групп Герман жуулчидтай таарсан нь тийм аялал хийж яваа хүмүүс болж таарсан шүү. Хөтөч Цэнгэлийн ээж лав эмэгтэйчүүдийг дэмжих тийм ТББ-д ажилладаг гэж байсан.

Бутан хүүхнүүд хүчтэй, хошин шогийн мэдрэмж сайтай. Манай найзын эхнэр биднийг очих үеэр Непал руу эргэл мөргөл хийх гээд явсан бөгөөд нөхрийг чинь зарчих уу гэсэн “ок, ашгаа 70/30% хуваана шүү” гэж авсан. Ер нь яг танилцаад нөхөрлөвөл нээлттэй, ааш араншин нь даруу төлөв, амьдралдаа талархалтай, жаргалтай хүмүүс юм. Овор багатай, жингийн илүүдэл бага, хөл гар чанга.

БУТАН ГЭХ НЭР

Бутан гэх нэр Төвөд, Непал, Бангладешийн байршлыг заасан Бутамта гэх энэтхэг-ари хэлний үгнээс үүсэлтэй. Өөрийн нутгаа druk yul-Аянгат луугийн нутаг гэнэ.

Бидэнтэй ижил дөрвөн хүчтэн, найман тахил сүсэглэнэ. Druk гэдэг нь луу гэсэн үг бөгөөд хэрэв энэ үг орсон бол дээд зиндааг илтгэнэ. Үндэсний далбаа нь алтан шар, Энэтхэгийн улбар шар өнгөтэй дэвсгэр дээр гурван хумст цагаан луу дүрсэлсэн ба үүнийг 1969 оноос хэрэглэж, бүр 1972 онд өнгөний код, хэлбэр хэмжээг нь Үндэсний Ассамблей (манайхаар УИХ) нь баталсан. Түүхийг нь судалбал бас их сонирхолтой л юм билээ.

Төрийн албан хаагчид болон сурагчид бүгд үндэсний хувцсаа ажил сургуульдаа өмсөнө. К-поп ихэд дэлгэрсэн, BTS, Black Pink залуус, өсвөр насныхны дунд ялан дийлж байна лээ. Зүүн мөрөндөө тохсон ороолтоор нь зэрэг зиндаа, эрхэлдэг ажлыг нь хэлэх боломжтой.

Жирийн ард эрэгтэй гоо гэх үндэсний хувцсан дээрээ цагаан ороолт зүүн мөрөө давуулж тохно. Төрийнхөн шаргал, цагдаа хөх, шүүх нь ногоон ороолт зүүнэ. Хүүхнүүдийн хувьд дээрээ гоё хатгамалтай үнэтэй торгоор хийсэн ороолт тохно. Бутан торго үнэтэй. Япон торгоор кира буюу үндэсний эмэгтэй дээл хийж өмсөх нь энэ жилийн шинэ моод.

Япон кимононы бүс-оби мөрөндөө тохож, япон торгон цамц өмсвөл Бутаны “It Girl” гэсэн шүү. Жирийн иргэд нь цэвэр даавуун үндэсний хувцас өмсдөг бол гангацуул, чинээлгүүд нь төвөд, тайланд торгон цамц дээгүүрээ өмсөнө. Эрэгтэйчүүдийн торгон кира нь их гоё.

Арван хэдэн жилийн өмнө анх удаа очиход надад тусгайлан оёж өгсөн кираных нь материалаар юм мэдэхгүйн хар гайгаар эсгий гудас өнгөлсөн явдал бий. Эд мэдэхгүй хүн эдийн нэр гутаанаа гэж. Сая буцаж ирээд цамцыг нь үзсэн их сайн төвөд торгоор хийсэн эд байна лээ. Хүрэм хийгээд өмсчихнө дөө....

Хотын төвөөр ганган дэгжин охид залуус зөндөө. Уснаасаа болоод ч тэр үү, үс их сайтай, тас хар, гялалзсан гоё үс. Хоёр дахь өдрөө өөрийгөө толинд хараад бүр өөртөө хүртэл атаархсан шүү. Үс бол Сан силк шампунийн реклам цаашаа, намиран гялалзаж, нүүр арьс толигор гөлчгөр гэж жигтэйхэн. Чийгшүүлэгч маск тосны ч хэрэг байхгүй. Харин нарны тосоо сайн нялах хэрэгтэй.

Манай зээ бад (нэг төгрөгөний хээ), өлзий, хас, түмэн наст хээ хаа сайгүй. Бид яагаад сумын төвд орох гарах хаалга барьдаг, нийтийн тээвэрт хөшиг хийдэг, суудлын тэргэндээ хадаг зүүдэг вэ гэдгийг Бутанд очоод ойлгосон. Бүх сум суурин, дацан том модон хаалгатай. Зүгээр орон сууцны байшингийн гадна талаас эхлээд дэлгүүрийн касс хүртэл хээ хуартай, модон сийлбэр нь тансаг гэж юу хэлэхэв.

Барилга нь их онцлогтой. Нийслэл Тимпүд зургаан давхраас дээш өндөртэй барилга байхгүй. Уламжлалт модон барилгаас гадна төмөр раамтай барилга их барьж байна. Бүтээн байгуулалт гэж тэрийг л хэлдэг байх.

Сүм хийдийн архитектур нь манайтай ижил. Барилга байшингийн дээвэр нь сүм хийдийн орой шиг, тэр нь доороо нээлттэй, эсхүл цонхтой тул агааржуулалтын үүрэг гүйцэтгэнэ. Зундаа их халуун болдог учраас ингэж байгалийн агааржуулалт хийнэ. Цонх нь доод тал нь дөрвөлжин хэрнээ дээд талдаа бадамлянхуа дүрсэлсэн хээтэй. Энэтхэг бол биш, өөрийн үндэсний ялгагдахуйц шинжийг барилга архитектур, эд хэрэгсэлдээ их сайн суулгаж өгдөг юм билээ.

МОД, УС, ТОГООР "ЗОДОЖ" ХӨГЖИЖ БУЙ УЛС

Уулын хүчтэй, түргэн урсгалт гол, хүрхрээ хаа сайгүй. Иймд жижиг оврын цахилгаан станцаар тосгоныхон, хөдөөгийн айлууд цахилгааны хэрэгцээгээ хангачих юм.

Нийт эрчим хүч үйлдвэрлэлийнхээ дөнгөж 10 хувийг өөрсдөө хэрэглээд бусдыг нь том ах Энэтхэг рүүгээ экспортолно.

2023 оны үзүүлэлтээр тус улс Өмнөд Азидаа Шри Ланк, Мальдивын дараа гуравт жагсчээ. Зүүн Азийн Бүс нутгийн хамтын ажиллагааны холбоо (SAARC) байгуулж, тус холбооны гишүүн орнуудынхаа дунд эдийн засгийн эрх чөлөө, бизнесийн эрх чөлөө, авлигагүй зэргээр их өндөр үзүүлэлтэй юм.

1971 онд НҮБ-д гишүүнээр элссэн, ОУВС, ДБ, ЮНЕСКО, ДЭМБ-ын гишүүн орон. Эдгээр олон улсын байгууллага их идэвхтэй ажилладаг.

Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга найз хүүхэн лав ОУВС-тай гэрээ хэлэлцээ хийгээд тун завгүй байна гэж утсаар ярьсан, уулзаж чадаагүй. НҮБ Хүүхдийн сан, Японы Жайка маш их идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн. Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс болж мөнх цас хайлж байгаа нь их санаа зовоосон асуудал гэнэ.

Далайд гарцгүй орон. Сонирхолтой нь Тимпүгийн төвд Арабын нэг баян улсын элчин сайдын яам саяхан нээгдсэн байхыг машины цонхоор харсан шүү.

Бутанд Юань гүрний нөлөө их өндөр байжээ. Ялангуяа, Бурханы шашны олон урсгал зэрэгцэн хөгжихөд чухамхүү Монголын эзэнт гүрнээс хэн гэгч хаан чухам аль урсгалыг дэмжиж байснаас хамаарсан байна.

Юань гүрний нөлөө их өндөр байсан бололтой. Шашны түүх нь нийгэм улс төрийн замналд хүчтэй нөлөөтэй байж иржээ. Түүхэн баримууд эртний нийслэл Пунаха 1827 онд их түймэрт автсанаас шатаж үгүй болсон ч соёлын болон шүтлэгийн хувьд нийтлэг зүйл их юм билээ.

Сэржим өргөхөөс эхлээд сүүн цацал гээд, күэй бүр яг шүү. Өөрсдийгөө Чингисийн байлдан дагуулалтаас үлдсэн монголчууд гэж үзнэ. Адуу нь бүр яг манай монгол морь. Жижигхэн, ухаантай. Морио давирахдаа “чү” гэхээс гадна голыг бас чү гэх юм билээ.

Ер нь зонха хэлэнд бидний мэддэг үг хэллэг, ойлголт их. Дуудлагыг нь сайтар сонсоод бодвол хэлэхээр. Хийморь лундаа гэдэг ойлголт тэр чигээрээ байна. Бидний зон олон гэж хэлдэг чинь элгэн, хүй буюу англи хэлний community гэдгийг заасан үг төдийгүй төвөд хэлнээс орж ирсэн юм билээ.

Юань гүрний сүр хүч буурсан XIV зуунаас хойш хэн нь чухам захирах вэ гэж үзсээр Друк-па сургууль буюу Төвөдийн гаржүдва нь ялж, ХVI зууны үеэс тэргүүлэх болжээ. Кагьюпа-(монголоор гаржүдва) нь Бурханы шашны дөрвөн урсгалын нэг, зарлиг үндэсний (дамжлага) урсгал (га-зарлиг, жүд-дамжлага) төвөд үг юм байна.

Энэ бүхнийг сайтар тайлбарлаж өгсөн Будда турын Гүрсэдэд (@otoch1991) талархаж буйгаа ташрамд илэрхийлье. Тэднийх Энэтхэгийн Дармасала, Непал руу тогтмол эргэл мөргөл зохион байгуулдаг ба ирэх гурван сард Бутан руу шашны аялал хийхээр төлөвлөж байгаа юм билээ. Хамтарна даа.

АН АМЬТАН, УРГАМАЛ НОГОО

Зэрлэг амьтан ихтэй. Ялангуяа зэрлэг жимс, мөөг түүхдээ ойд хашгирч явахгүй бол баавгайд бариулах явдал их гэнэ. Хашгирахдаа их сонин дуу гаргадгийг Бумбын хөндийд сор залахад хүмүүс хашгиралдахад нь сонссон. Манай жолооч Даймка тэр нутгийнх учраас бүр сурцтай хашгирч байдаг шүү.

Такин (takin, lat. Budorcas taxicolor) гэх үхэр ямааны эрлийз гэхээр, хонь шиг хэрнээ одос үхэр шиг эвэртэй амьтныг үндэсний бахархалт амьтнаар залсан.

Дэлхий дээр энэ төрлийн дөрвөн зүйл амьтан зөвхөн Зүүн Хималайн нуруунд амьдардгаас Бутанд нэг нь байдаг юм байна. Эвэрнээсээ болоод Улаан номонд ортлоо ховордсон царай жаахан тааруу амьтан.

Жигмэддоржийн Үндэсний хүрээлэнд байгаа такин. Бас их муухай ааштай золиг байна лээ.

Төвөд хэрээ (lat. Corvus corax tibetanus) үндэсний бахархалт шувуу нь. Учир нь хэрээ толгойт махгал Гомбо аянгат луугийн улсын нэг сахиус төдийгүй XVII зуунд Төвөдийн Үйзэнд болсон дайнд тус улсыг үндэслэгч Шаврон хутагт Наваан Намжилыг замчлан явж ялалтад хүргэсэн гэх домогтой. Сонирхуулахад Төвөд түүхэн гурван мужтай.

Амдо нь зүүн, зүүн хойд хэсэг Хөх нуур орчим Дээд Монголчуудтай зэрэгцэн амьдардаг ястан, Хаам (Кам) баруун, баруун урд нутагт голлон амьдардаг. Үйзэн хошуу одоогийн Төвөдийн автономит мужийн нутаг. Лхас, Кайлаш уул байна. Манай гэлугпа урсгалын өлгий. V Далай ламыг өмөөрч манай хошуутын Гүүш хаан Цогт тайжийг бут цохисон үйл явдал энд болсон. “Цогт тайж” кинон дээр гардаг даа.

Бутанд алаг шаазгайнаас эхлээд янз бүрийн гоё өнгөтэй шувуу үй түм. Монгол шаазгай шагширдаг бол тэдний шаазгай нь яг Австралийн шаазгай шиг тагшиж дуугардаг. Сонссон хүн л ялгааг нь хэлнэ.

Зүүн Бутанд ургадаг Гималайн цэнхэр намуу (lat. Meconopsys gakyidiana/Meconopsis betonicifolia) үндэсний бахархалт цэцэг.

Их ховор эд, далайн түвшнээс дээш 3700-4300 метрт ургана. Бахархалт мод Гималайн арц (Himalayan cypress (lat. Cupressus torolusa) 45м хүртэл өндөр ургадаг мөнх ногоон ургамал юм.

Маш том боргоцойтой хуш мод ойд нь элбэг. Манай Хөвсгөлийн тайгад уулын орой хэсэг нүцгэн хад хясаа ихтэй байдаг бол Бутаны ой мод нь уулыг тэр чигээр нь бүрхэж, шигүү ургана. Зэрлэг удамбараас эхлээд халуун бүсд ургадаг мод бут голын хөндийгөө дагаад элбэг.

Жишээ нь, Гималайн шүр гэх халуун бүсд ургадаг модны цэцэг нь тод улбар шар. Биднийг явж байхад уулын замын хажуугаар ургасан байх ба цэцэг нь зам дээр хагдарч унасан нь үнэхээр үзэмж төгс. 11 сарын сүүл 12 сард Аянгат луугийн нутгийн намар цагийн өнгө будаг үнэхээр гоё байдаг болов уу гэж бодогдсон шүү.

Манай Хөвсгөлд ургадаг ургамал цэцэгний төрөл зүйл байхаар цэцэг навч зөндөө байна лээ. Гадил жимс ургадаг тропик бүс, мөнх цаст өндөр уулс гээд байгалийн төрөл бүрийн тогтоцтой. Зэрлэг удвал хүртэл ургасан гэхээр байгаль, амьтан ургамал сонирхдог хүмүүст үнэхээр таалалтай нутаг ажээ. Жижиг цагаан цэцэгтэй, манай цагаан уул цэцэгний төрөл зүйл байж мэдэхээр цэцэг байсан ч нэрийг нь оноож чадаагүй ирсэн. Зураг гоё авдаг хүнд бол зөндөө олз омогтой байхаар юм билээ.

ХӨГЖИЛ ХИЙГЭЭД ХҮМҮҮНИЙ АМЬДРАЛЫН ТУХАЙ

Намайг модон дээрээ бананаа идээд зүв зүгээр амьдарч байтал хэн буулгаж ир гэсэн юм гээд Папуа Шинэ Гвиней найз маань ундууцаад байдаг байж билээ. Нээрээ л хорвоогийн 8 тэрбум хүн өөр өөрийн тавилангаараа оноогдсон хувь зохиолоороо амьдарч байтал нь амьдралын хэв маягийг нь баахан өөрчлөөд галзууруулах хэрэгтэй ч юм уу даа ер нь.

Хамт аялсан бүсгүй “Би бүр эд нарт битгий хөгж, ингээд байж бай гэж хэлмээр байна. Монголд ирсэн жуулчид бас ингэдэг байх даа” гэж дуу алдсан шиг үнэхээр л хөгжил гэж яг юу юм бэ гэж бодогдсон шүү.

Төрөлт буурсан, насжилт уртассан, дээр нь залуус нь гадаадад гарахын түүс болсон гээд ижил төстэй зүйл их байна. Цөөн хэдэн элитүүд сайхан амьдраад ард түмэн хэцүү байна гэж ярьж байгаа нь ч байна, бид хааныхаа ивээл дор смарт буюу ухаалаг хөгжиж байна гэж хэлэх нь ч байна. Үр хүүхэд минь сайхан амьдарч байвал бид яах вэ болж байна гэж хэлж байгаа нь ч байна.

Бидэнтэй л ижил нялхсыг угтан өвгөдийг үдсээр Гималайн уулсын хөндийд түргэн урсгалт тунгалаг гол мөрнөө дагаад амьдарцгааж буй Бутанчууд. Хүүхдээ төрөхөд дацанд очиж ном уншуулна, гэртээ лам залж ном хуруулна. Хөгшдөө үдэхдээ мөн л лам залж ном хуруулан цогцыг чандарлана.

Өвөг дээдсээс уламжлан авсан шүтээнээ гэртээ тусгай өрөөнд залж өглөөд цайны дээжээ өргөнө. Гоё хувцсаа өмсөөд үр хүүхдээ дагуулаад цам майдарт очно. Хөдөө нутагт суух аав ээжээ амралтын өдрүүдээр эргэж тойрно. Эрчүүд гадаахаа, хүүхнүүд гэр доторх ажлаа амжуулж, балчир хүүхдүүд хаан мэт өргөгдөнө. Сахилгагүйхэн шиг бандиа сүмд шавилуулан суулгаж, сахил санваарын мөр хөөлгөнө гээд уламжлалт аргаар амьдрал ахуйгаа хөтлөн хүмүүний амьдралд тохиох баяр гуниг бүгдийг тогтуун сэтгэлээр хүлээн авч аж төрөн сууцгаах ажээ.

Тэмдэглэлийг AltanAlim. Мэргэжлийн аялагч, бөөн дурын орчуулагч

Тэрбээр Утааны эсрэг цогтой тэмцэгч, дутагдлын хажуугаар дуугүй өнгөрдөггүй нэгэн

#applism #BelikeApple #FNR #Үмбүү